LI SER GOTINÊN ÎLMÎ
Linguistên zimanekî li ser peyvên ilmîyên di zimanê wan da tune bin bi hawayekî li hev dikin û pêşkêşî miletê xwe dikin. Ji peyvên berhavêtîyên di sedsala bîstan da, bi taybetî jî ji ên çaryeka dawîna sedsala bîstan bi vir da ji alîyê kurdên bi kurdîya xwe nebawer ve ji ber xwe hatine havêtin em têdigihên ku linguistên kurdan ne di wê derecê da ne bikanibin bi rîya neologyê (çêkirina peyvên nû) ji vê meselê ra çareyekê bibînin. Çimkî pirranîya peyvên di sedsala bîstan da hatine çêkirin bi pîvanên linguistic ên zimanê kurdî nehatine çêkirin. Nimûne: di kurmancî da suffixa -er tune, lê gelek peyv bi tesîra îngilîzî bi vê suffixê hatine çêkirin. Di kurmancî da suffixa -dêr tune, di şûna suffixa -dar da gelek peyv bi şaşitî bi -dêr hatine çêkirin. Heta peyvên berxwedar û berxudar ên hezar zal pirtir e di kurdîya nivîskî da jî hene bi tesîra vê sergêjitîya bûne berxwedêr. Navê herêma Berzan, eşîra Berzanîyan û famîla Berzanî bi tesîra îmla îngilîzî bûne Barzan, Barzanîyan û Barzanî. Her kes dizane ku bi kurdî gotinek bi navê barz tune, lê berz heye dîsa jî dev ji şaşitîya xwe bernadin.
Gelek peyv bi mentiqa zimanên bîyanî hatine çêkirin, bi gotinek din ji tercûma herf bi herf a ji zimanên derî kurdî hatine peydakirin. Nimûne, peyva lêker rasterast ji yüklem a tirkî hatîye çêkirin. Peyva parêzga ji tercûma muhafaza erebî hatîye çêkirin. Peyva peymangeh ji tercûma me’ehed a erebî hatîye çêkirin. Çi alaqa vê gotinê bi gotina institutum a latinî ra heye? Ji fêlê xwendin çêkirina gotina xwîner bê guman peyvek ji peyvên lûtka vê sosretîyê ye. Bi hezar salan e di zimanê kurdî da gotina xwende heye. Gotina xwendevan jî di zimanê gel da heye. Ewên ji ber xwe havêtine jî tê da kesek nizane esl û cisnê xwîner çi ye.
Di rewşa kurdîya îro da neologya ji pîvanên zanîna lexicologyê dûr tenê dikane zirarê bide kurdî. Piranîya kurdên vî karî dikin ne linguist ne jî filolog in. Peyvên pirtûk (pertûk), lênûs, pênûs, xwîner, vebêjer, hevalnav, cînav, rengdêr, hevjîn, ol, berwarî (di mana demê da), hevok, serok, bîrkarî, drav, peymangeh, parêzgeh, parêzgar ji van peyvên sosret tenê çend heb in.
Li dunyayê zimanekî xwerûyê tenê ji peyvên xwe pêk bê heta nuka nehatîye dîtin û ne jî hatîye bihîstin. Xwastina çêkirina zimanê sade ji xwastina peydakirina zimanekî sosret pê ve ne tiştekî din e. Kesên li çêkirina zimanekî sade dixebitin di rastîya xwe da kesên bi xwe û bi zimanê xwe ne bawer in. Ji wan bê dema turk û ereb û faris çend peyvan ji zimanê wan têbigihên ewê kurdî ji zimanbûnê bikeve, lê di rastîyê da tiştekî wusa tune. Heke hemparîya peyvan xwedî hêjahîyek wusa bûya ewê îro zimanên zengîntirînên cîhanê zimanên feqîrtirîn bûna. Ewê zimanên ji heman famîlê ziman jî nehatana hesibandin. Lazim e kurd jî êdî vê rastîyê bibînin û rojekê bi pêş da van peyvên berhavêtî ji zimanê xwe bihavêjin, ne ku ên nû lê zêde bikin.
Peyvek di dialecteke zimên da tune be, pêşîyê li dialectên din dihê nihêrîn, paşê li subdialectên wî zimanî lê dihêt gerrîn, di wan da jî tune be li zimanên nêzdîk ên heman famîla zimên, dûv ra li zimanên dûr ên heman famîlê, piştî vê li zimanên gelên cîran dihêt nihêrîn, heta mumkûn be ji van zimanan yekî ew peyv dihêt girtin. Heke ji van hemîyan peyva lazim nehêt peydakirin, wê demê linguist dikanin serî li neologyê bidin. Kesên peyvan çêbikin neçar in di warê lexicografia û grammatica zimanê xwe da alim bin. Li gelek welatan vî karî zanyarên academian û institutên zimên dikin.
Li cîhanê di warê gotinên îlmî da çar zimanên qedîm ên sereke hene: sanskrîtî, yûnanî, latinî, erebî. Piranîya miletên ewrûpî gotinên xwe ên îlmî ji yûnanî û latînî; aryanên asyayîyên ne musulman ji sanskrîtî; piranîya miletên musulman jî ji erebî ev peyv girtine.
Di vê rewşê da kurd dikanin di warê peyvên ilmî da çi bikin?
1. Dikanin van peyvan ji erebî bigirin.
2. Dikanin van peyvan ji sanskrîtî bigirin.
3. Dikanin van peyvan ji yûnanî û latînî bigirin.
4. Dikanin peyvên erebî ên bi tesîra dînê îslamê, bi tesîra farisî û turkî ketine kurdî wekî xwe bihêlin, ên mayî li gor nêzdîkbûna wan a zimanê kurdî ji sanskrîtî, yûnanî û latînî bigirin.
5. Dikanin ji van zimanan peyva kîjanî nêzdîktirî kurdî be wê qebûl bikin.
6. Dikanin peyvên sanskrîtî, yunanî, latînî û erebî bigirin û bijartinê ji milet ra bihêlin. Bi kîjanê bixwazin bira pê binivîsin û bipeyivin. Du numûnên bi heman rêza van zimanan: Yek: krîya, rîma, verb, fêl. Du: servenam, pronom, zemîr.
Hêvî dikim ev çend numûnên peyvên ilmî di vî warî da bibin destpêka xebatên nû ên lexicografic, û di heman demê da bibin destpêka dawîya peyvên sosret.
Codên zimanan: ar. erebî, av. avestî, de. almanî, el. yûnanî, en. îngilîzî, fa. farisî, fr. fransizî, hi. hîndî, it. italyanî, la. latinî, sa. sanskrîtî, tr. turkî, ur. ûrdûyî, Oel. yûnanîya qedîm, Ofa. farisîya qedîm, Mfa. farisîya navîn (pehlevî), part. parthî
Not: Me suffixên van zimanan -e, -ie,- is, -os, -us, -um, -un, -en di peyvên ji bo kurdî da bi zanetî nenivîsîne. Çimkî ev suffix particulên xusûsîyên van zimanan in.
ÇEND PEYVÊN KURDÎ-ÎNGILÎZÎ
ablativ la. ablative
accusativ la. accusative
acid j. la. acid
adjectiv la. adjective
adverb m. la. adverb
aeroport f. fr. airport
agha m. tr. feudal
aghatî feudalism
akşar j. sa. consonant
alim ar. scientist
anthropolog el. anthropologist
anthropologia j. el. Anthropology
anthropologic el. anthropological
aqilane logical
archaeologia j. la. archaeology
aspirat la. aspirated
authentic el. Authentic
avxest j. fa. island
badî aspirated
balafirxane j. airport
behr j. ar. sea
behrî mariner
berbiçav concrete
bestenî j. fa. icecream
beynelmilel fa. international
bhûtkal m. hi. past tense
bibliografia j. el. Bibliography
biologia j. el. biology
botanic j. la. botanic
calorifer j. fr. central heating
capital j. la. capital
capitalism j. fr. capitalism
capitalist fr. capitalist
capitan la. capitain
cezîre j. ar. island
chronologia j. la. chronology
cîld m. ar. volume
cinema j. el. cinema
çîrokbêj story teller
çîtrilîk sa. pictograph
civilisation j. la. civilisation
communal fr. communal
communism j. fr. communism
communist fr. communist
comparativ la. comparative
concret la. concrete
conjunction j. fr. conjunction
conjunctiv la. conjuntive
consonant j. la. consonant
cultur j. la. culture
cumle j. ar. sentence
dativ la. dative
defter j. ar. notebook
democrat el democrat
democratism j. fr. democratism
democraty el democracy
dengdar voter, elector, constituent
dengûbas pl. news
dental la. dental
derkenar j. fa. footnote, subtitle
dest pandemia
destşo j. wash basin
destûr j. constitution
dialect j. la. dialect
dîn m. religion
dîndar religious
dîndartî j. piety
dînî religious
dogma j. el. dogma
dondirme j. tr. icecream
duwelî ar. international
dynamo j. el. dynamo, power
ebced j. ar. consonantal alphabet
edebî ar. literary
edebîyat j. ar. literature
edîb ar. man of letters
elîfbe j. ar. alphabet
eslî ar. original
ethnograf el. ethnographer
ethnografia j. el. ethnography
ethnolog el. ethnologist
ethnologia j. el. ethnology
etymolog el. etymologist
etymologia j. el. etymology
faş (fahş) fascist
fascio m. la. fascist
fascism j. fr. fascism
fascist it. fascist
faşitî j. fascism
faucal en. faucal
fêl m. ar. verb
fêlê lazim intransitive verb
fêlê mute’ed transitive verb
feminin la. feminine
feraşo j. dishwasher
ferheng j. fa. dictionary
ferheng m. fa. culture
fermandar part. commandant
fermande fa. commandant
feudal la. feudal
feudalism j. fr. feudalism
feudalist fr. feudalist
film m. en. film
folklor j. en. folklore
folkloric folkloric, folkloristic
folklorist folklorist
fricativ la. fricative
frigo j. la. fridge
genetic Oel genetic
genitiv la. genitive
genocide el. genocide
geograf el. geographer
geografia el. geography
gerdûn univers
gerrkar traveller
gerrname traveller’s book
gîanzanîn psychology
global fr. global
glyf el. glyph
grammatic el. grammar
graf j. el. graph
guttural la. guttural
helbest j. poem
helbestvan poet
hemdeng m. homophone
hemkert j. homorafph
herf j. ar. letter
hewal j. news
hieroglif j. el. hieroglyph
hieroglific el. hieroglyphic
homograf j. el. homograph
homofone j. el. homophone
honraw j. poem
hozan OFa poem
hozanî poetical
hozanvan poet
humanism j. fr. humanism
humanist fr. humanist
hûşmend fa. smart
ideograf el. ideograph
ideografia j. el. ideography
ideografic el. Ideographical
îlm m. ar. science
îlmî scientific
îmla j. ar. orthography
imperativ la. imperative
infinitiv la. infinitive
institut j. la. institute
international fr. international
internationalism j. fr. internationalism
internationalist fr. internationalist
intransitiv la. intransitive
îtîhas m. sa. history
îtîhasî historical
îtîhaskar sa. historian
jinane feminine
karxane j. factory
katavaçic sa. narrator
kemalism j. fr. kemalism
kemalist fr. kemalist
kert j. graph, letter
kilometro j. el. kilometre
kincşo j. washing machine
kîtabîyat j. ur. bibliography
kitêb j. ar. book
kom j. community
komîn communal
krident m. hi. participle
kridentê wuşeşanê bhûtkal past participle
krîya akirmek sa. intransitive verb
krîya j. sa. verb
krîya sekirmek sa. transitive verb
kurdolog fr. kurdologist
kurdologia j. el. kurdology
kurdologic el. kurdological
labial la. labial
lehce j. ar. dialect
lêk j. hi. article
leninism j. fr. leninism
leninist fr. leninist
lexicologia j. Oel. lexicology
linguist la. linguist
linguistic linguistic
linguistic j. en. linguistics
locativ la. locative
lugat j. ar. dictionary
man hi. main
manovîgîan hi psychology
manû av. human
marxism j. fr. marksism
marxist fr. marxist
masculin la. masculine
medad j. fa. pencil
medenî ar. civil
medenîyet j. ar. civilisation
mentiq j. ar. logic
mentiqî logically
meqale ar essay
meqalenû ar. essayist
merdane hi. masculine
metn m. ar. text
metre j. fr. meter
metro j. el. meter
milet m. ar. nation, people
misafir ar. traveller
molecule j. la. molecule
muhavra j. sa. sentence, phrase
nam m. noun
nameg j. Mfa. book
nation j. la. nation
national la. national
nationalism j. la. nationalism
nationalist fr. nationalist
ne aspirat non-aspirated
negativ la. negative
nexşe j. fa. map
nexşekêşî j. fa. cartography
nîband j. hi. essay
nîbandkar hi. essayist
nivîsende fa. writer, author
nivîskar author, writer
nominativ la. nominative
normal la. normal
original la. original
orthografia j. el. orthography
orthografic el. orthographic
palatal la. palatal
paleograf el. palaeographer
paleografia j. el. palaeography
paleografic el. palaeographical
paleontolog el. palaeontologist
paleontologia j. el. palaeontology
paleontologic el. palaeontological
pandemos el. pandemia
pandemic el. pandemic
pandemia en. pandemia
papûn j. vaccine
papûnî vaccinated
part j. parte
participê preterit la. past participle
particule j. la. particle
pedvezen part. follower
pencil j. en. pencil
pere m. av. money
petroglyf j. el. petroglyph
petroglyfic el. petroglyphic
peyrew follower
filolog el. philologist
filologia j. el. phlilology
fonem j. fr. phoneme
fonetic el. phonetic
fonetic j. el. phonetics
fonologia j. el. phonology
pictograf en. pictograph
pictografia en. pictography
pictografic en. pictographic
pilot it. pilot
planet j. la. planet
positiv la. positive
possessiv la. possessive
process j. en. process
prohibitiv la. prohibitive
pronom j. la. pronoun
psîxologîa: el. psychology
pûrveserg m. sa. preposition
qanûn j. ar. law
qanûnê esasî m. ar. constitution
qelem j. ar. pencil
qeşadank j. refrigerator
qewm m. ar. nation
qewmî national
rahî hi. traveller
sabhêta j. hi. Civilization
sahîtîk sa. literary
sahîtîya j. sa. literature
şaîr ar. poet
şaîrane poetically
sanskrît j. sa. civilization
sanskrîtî j. sa. culture
sanskrîtîk sa. cultural
satir j. ar. line
science j. la. science
scientism j. fr. scientism
sebeb j. ar. reason
serf j. ar. etymologia
sermaye j. fa. capital
sermayedar capitalist
sermayedartî j. capitalism
servenam m. sa. pronoun
şêwe j. patois
şêwezar subdialect
seyah ar. traveller
seyahet j. ar. travel
seyahetname j. fa. traveller’s book
sifet m. ar. adjective
şiîr j. ar. poem
sociolog fr. sociologist
sociologia j. la. sociology
sociologic la. sociological
superlativ la. superlative
svanîm m. sa. phoneme
svar m. sa. vowel
tarîx j. ar. history
tekst m. la. text
tercûme j. ar. translation
tom m. el. volume
transitiv la. transitive
ûpsanskrîtî j. sa. subculture
vajname j. part. dictionary
vatox narrator
veîyakirin sa. grammarian
verb m. la. verb
vîyakirin m. sa. grammar
vocal j. la. vowel
vocativ la. vocative
wîlayet j. ar. province
wuşeşan m. sa. adjective
wuşeşanê krîyayî sa. adverb
xame j. pen
xeber j. ar. news
xwende reader
xwendedan lecturer
xweşbêj orator, narrator
yatrî hi. traveller
zana guru
zanîn j. know, knowledge, science
zaniş m. science
zanişman scientist
zanişme j. information
zanişmend scientist
zanyar scientist
zar m. dialect
zemîr m. ar. pronoun
zerf m. ar. adverb
zerya j. part. sea
zeryaî mariner
zimanê maderî fa. mother tongue
zimanzan linguist
zimanzanîn linguistic
zimanzanîn j. linguistics
